Nispi butlan(iptal edilebilirlik), mutlak butlan(kesin hükümsüzlük) ve yokluk, medeni hukuk müeyyideleri olarak karşımıza çıkar.
Yokluk
Bunlardan en ağır müeyyide, yokluktur. Yokluk müeyyidesinin uygulanması için bir hukuki işlemin kurucu unsurlarının eksikliği gerekir. Kurucu unsurları olmadan yapılmış hukuki işlem, yok hükmündedir. Örneğin kiraya verenin herhangi bir irade beyanında bulunmadığı kira sözleşmesi yok hükmündedir.
Yokluk, aslında yapılmamış bir işlemi açıklar. Örneğin Elon Musk‘la yaptığınızı iddia ettiğiniz kira sözleşmesi, onun herhangi bir irade beyanı olmadığı için yokluk müeyyidesi altındadır. Yani yok hükmündedir.
Sözleşme kavramı tanımlanırken belirtilen TBK m. 1/1 hükmünün, sözleşmenin kurulma sürecine ilişkin temel ilkeyi ifade etmesi bakımından, dolaylı olarak “sözleşmenin kurucu unsurlarını” (Vertragstatbestand) da düzenlemiş olduğu söylenebilir. Bu hüküm çerçevesinde sözleşmenin kurucu unsurlarının, sözleşme taraflarının iradelerini açıklamaları, irade açıklamalarının karşılıklı olması ve irade açıklamalarının birbirine uygun olması biçiminde sıralanabilmesi mümkündür.(TAŞATAN, C., & AKKANAT, D. H. SÖZLEŞMENİN KURULMASI.)
Yokluk müeyyidesinin en önemli uygulamalarından biri, dini nikahlar hakkındadır. Dini nikah kıyanlar, iradelerini geçerli şekilde açıklamazlar. Çünkü hukukumuza göre evlilik sözleşmesi, nikah memuru önünde yapma resmi şekil şartına tabidir. Bu memurun önünde açıklanmayan evlilik iradesi, geçersizdir. Bu yüzden dini nikahlar yok hükmündedir. Bu konuda şu akademik çalışmayı okuyarak daha detaylı bilgi sahibi olabilirsiniz.
Mutlak Butlan(Kesin Hükümsüzlük)
Mutlak butlan(kesin hükümsüzlük), işlemin kanunun emredici hükümlerine aykırı olarak yapıldığı durumlarda önümüze çıkar. Bu medeni hukuk müeyyidesi, daha çok kamu hukukuyla alakalıdır. Yani işlem, kurucu unsurları tam şekilde yapılmıştır. Ne var ki işlem, kanunun emredici hükümlerine aykırı şekilde ortaya çıkmıştır. Mesela kişi, amcasıyla evlenmiştir veya icra yasağı başladıktan sonra borçluya ödeme emri göndermiştir. Hakim, mutlak butlan sebeplerini resen gözetmekle yükümlüdür. Çünkü bu sebepler, kanunun emredici hükümlerine aykırılık meydana getirecektir. Kesin hükümsüzlük hali, TBK madde 27’de karşımıza çıkar:
Kanunun emredici hükümlerine, ahlaka, kamu düzenine, kişilik haklarına aykırı veya konusu imkânsız olan sözleşmeler kesin olarak hükümsüzdür.
Mutlak butlan durumunda işlem kesin hükümsüzdür. Yani baştan beri hüküm ve sonuçlarını doğurmamış sayılır. Bunun istisnası, batıl evliliğin tüm hüküm ve sonuçlarını doğurmasıdır ancak bu durumun konkordatoyla herhangi bir ilişkisi yoktur.
Mutlak butlanla batıl bir işlem olan takip yasağı içinde başlamış takiple alakalı şu yazımızı da okumanızı tavsiye ederiz.
Hukuki işlemin geçerli olabilmesi için kurucu unsurları ve geçerlilik şartlarını taşıması gerekir. Geçerlilik şartlarındaki eksikliğin kamu düzenini ilgilendiren sebeplerden kaynaklanması kesin hükümsüzlük yaptırımıyla sonuçlanırken, bireysel çıkarları ilgilendiren düzeydeki sebepler iptal edilebilirlik(nispi butlan) yaptırımını gündeme getirir (Baş, S. (2022). Bir Hukuki İşlemde Birden Çok Geçersizlik Nedeninin Bulunması ve Sonuçları. Sakarya Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 10(2), 585-602.).
Nispi Butlan(İptal Edilebilirlik)
Nispi butlan(iptal edilebilirlik), irade sakatlığı hallerinde başvurmamız gereken medeni hukuk müeyyidesidir. Hata, hile veya korkutma ile yapılan irade beyanı, baştan geçerli sayılır. Ancak, sakat iradeyle bağlı kalmak istemeyen taraf, iptal hakkını kullanarak sözleşmeyi geçmişe etkili şekilde hükümsüz hâle getirir. Bu müeyyide, yokluk veya butlandan farklıdır; çünkü işlem, iptale kadar geçerliliğini korur.
Örneğin satıcı, otomobilin kazasız olduğunu bile bile gizlemiştir. Alıcı bu durumu öğrenince iptal hakkını kullanacaktır. Satım sözleşmesi bunu fark eden alıcı, sözleşmeyi iptal edecektir.
Sonuç Olarak
Medeni hukuk müeyyideleri, özellikle borçlar hukuku ve medeni hukukta önemli bir yer tutar. Bu müeyyideler olmadan, bu hukuk kurallarının de geçerli yaptırımları olmayacaktır. Bu yüzden, medeni hukuk müeyyidelerini iyi bilmek ve hukuki ilişkilerimize uygulamak faydalı olacaktır.